Déjà Vu Blog

De afgelopen weken heeft de redactie van Déjà Vu zich gewaagd aan een van de gevaarlijkste vragen in de historische wetenschap: wat als? Deze week sluit Amber de serie af met de vraag of het wel goed is dat de prehistorische mens de landbouw heeft uitgevonden.

Amber Jansen

Ongeveer 15.000 jaar geleden vond de neolithische revolutie plaats op verschillende plekken tegelijkertijd, onafhankelijk van elkaar. Dit hoeft echter niet te betekenen dat dit een goede ontwikkeling is geweest. Sommigen noemen dit zelfs de grootste fout in de geschiedenis van de mensheid.

Er zijn verschillende voordelen aan landbouw die dit voor de prehistorische mensen aantrekkelijk maakten: de voedselbron werd gecontroleerd, er kon een surplus aan voedsel ontstaan waardoor er tijd over bleef voor andere activiteiten. Deze vrije tijd werd in eerste instantie gebruikt voor het bouwen van permanente woningen, het maken en versieren van potten en andere dingen in die trant. Later zorgde dit ervoor dat er beroepen konden ontstaan, zoals handelaren en later ook kleermakers, schoenmakers en nog later bureaucratische banen en politici. Naast deze voordelen was het zo dat landbouw op heel veel plekken kon plaats vinden, zeker wanneer men de omgeving intensief beïnvloedde door bijvoorbeeld irrigatie en boskap.

Er zijn ook een aantal nadelen aan landbouw: het veranderde de wereld op een radicale manier doordat mensen de natuur gingen manipuleren voor het leveren van voor hen nuttige gewassen. Daarnaast was het werk op het land erg zwaar. Dit zorgde ervoor dat mensen andere mensen gingen dwingen om het werk voor hen te doen. Dit is hoe slavernij is ontstaan.

Hoe mensen hebben uitgevonden dat landbouw mogelijk was is natuurlijk niet helemaal zeker, maar meestal wordt ervanuit gegaan dat bij toeval is ontdekt dat het uitstrooien van zaden leidde tot de groei van nieuwe planten. De redenen dat er ook iets met deze kennis gedaan werd en landbouw werd gepraktiseerd weten we ook niet zeker. Mogelijk werd de bevolkingsdruk groter doordat er meer mensen kwamen en dit zorgde ervoor dat men gedwongen werd om meer voedselbronnen te vinden dan alleen de gebruikelijke jacht en verzameling van vruchten, noten en zaden. Een andere optie is dat de grote dieren waarop gejaagd werd uitstierven doordat er te veel op hen gejaagd werd. Dit zou ook een reden kunnen zijn voor de zoektocht naar een nieuwe voedselbron, die werd gevonden in agricultuur. Een alternatieve verklaring is dat mensen instinctief gedreven waren om steeds op zoek te gaan naar meer voedsel en daardoor overstapten op landbouw.

Zonder landbouw zou de sedentaire revolutie nooit hebben kunnen plaatsvinden en zonder de sedentaire revolutie was er waarschijnlijk geen ongelijkheid in de wereld gekomen. Ook waren een hoop andere nare dingen zoals slavernij, de patriarchale samenleving, milieuvervuiling en verstoring van de natuur door bijvoorbeeld ontbossing (met als gevolg het uitsterven van vele diersoorten) niet gebeurd. Daarnaast zorgde het eigendom van land voor conflicten tussen verschillende groepen mensen, waarna zij onderling begonnen te vechten. Hiermee ontstond het fenomeen dat we nu oorlog noemen. Zonder landbouw zou het echter heel goed mogelijk zijn dat de mensheid inmiddels uitgestorven zou zijn.

Of de neolithische revolutie nu gezien kan worden als een goede of een slechte ontwikkeling, een ding is zeker: het is gebeurd en het heeft een grote invloed gehad op de vorming van de wereld zoals wij die nu kennen.

De komende weken waagt de redactie van Déjà Vu zich aan een van de gevaarlijkste vragen in de historische wetenschap: wat als? Elke woensdag werkt een redacteur een historisch gedachte-experiment uit, of het nou leidt tot een doemscenario of een utopie. Deze week beschouwt Tommy wat er zou zijn gebeurd als niet het Noorden maar het Zuiden de Amerikaanse Burgeroorlog had gewonnen.

Tommy van Thienen

Het lijkt een onderwerp waar veel historici hun vingers niet aan zouden willen branden. Toch is het een vraag waar een handje vol mensen een antwoord op zeggen te weten. Een van deze mensen is de Amerikaanse schrijver Benjamin McKinlay Kantor. In een artikel in het Amerikaanse tijdschrift LOOK gaat hij tot in detail in op wat naar zijn mening de gevolgen van deze gebeurtenis zouden zijn.

Hij begint zijn verhaal door uit te leggen hoe de oorlog anders had kunnen uitpakken. Unigeneraal Ulysses S. Grant zou op een ongelukkige wijze moeten zijn omgekomen na van zijn paard te zijn gevallen, waarna de minder capabele generaal John Alexander McClernand de leiding zou hebben overgenomen. Dit verzwakte militaire bestuur tezamen met een paar verbeterde tactische inschattingen van de legerleiding van de Confederatie had de uitkomst van de oorlog op zijn kop kunnen zetten en de Amerikaanse burgeroorlog kunnen omtoveren tot de ‘zuidelijke revolutie-oorlog’.

In de nasleep stelt Kantor dat president Lincoln zou zijn afgetreden, Washington D.C. en omstreken zouden worden geannexeerd door de zuidelijke staten en de noordelijke staten hun hoofdstad zouden moeten verplaatsen naar Columbus, Ohio. Vanaf dit punt zou men kunnen stellen dat Kantor zijn fantasieën er iets teveel op loslaat. Hij heeft nu natuurlijk te maken met twee aparte naties met twee verschillende presidenten. Hij gebruikt hierom soms presidenten die in werkelijkheid in de oorlog waren omgekomen, maar in zijn realiteit even niet. Ook laat hij twee verschillende presidenten in de echte wereld naast elkaar regeren. Zo zouden Theodore Roosevelt namens de Unie en Woodrow Wilson namens de Confederatie samen hebben deelgenomen aan de Eerste Wereldoorlog.

Het grootste vraagstuk zal natuurlijk de slavernij blijven. Hoe zou de afschaffing hiervan in de zuidelijke staten tot stand komen? McKinlay Kantor laat hier een hele aannemelijke theorie op los. Volgens de beste man zou de Confederatie een aantal jaren na het winnen van de oorlog een van de laatste landen zijn om slavernij af te schaffen. Nadat andere landen langzamerhand afscheid nemen van de slavernij zouden ook hier stemmen opkomen het voorbeeld van de rest van de wereld te volgen. Omdat de afschaffing geleidelijk en onder toestemming van eigen bevolking zou plaatsvinden zouden organisaties als de Klu Klux Klan nooit zijn ontstaan.

Andere gevolgen van een dergelijke realiteit zouden volgens Kantor leiden tot een Onafhankelijk Texas, maar ook zou Cuba zijn toegevoegd als zuidelijke staat in 1898 na het in een oorlog met Spanje te hebben veroverd.

Uiteindelijk zouden Texas, de noordelijke staten en de zuidelijke staten, na goed samen te hebben kunnen werken in zowel de Eerste als Tweede Wereldoorlog, zich in 1961 weer verenigen tot de Verenigde Staten, een uitkomst die in het heden geen verschil meer zou maken, zou je zeggen. Maar niets is minder waar. Nadat de noordelijke staten de zuidelijke revolutie hadden verloren, zouden ze het geld niet hebben om in 1867 Alaska van de Russen over te kopen. De Koude Oorlog zou altijd gaan plaatsvinden, alleen in deze realiteit zou de dreiging van de Sovjet-Unie een stuk groter zijn.

Het verhaal van McKinlay Kantor is er een vol aannames en vergezochte theorieën, maar niet een die zomaar aan de kant geschoven kan worden. Het laat als geen ander zien hoe breekbaar geschiedenis kan zijn. Als een man in het verleden van zijn paard valt, is in het heden alles anders.

Volgende week sluit Amber de serie af met misschien wel de belangrijkste gebeurtenis in het menselijke verleden: wat als de sedentaire revolutie nooit had plaatsgevonden?

De komende weken waagt de redactie van Déjà Vu zich aan een van de gevaarlijkste vragen in de historische wetenschap: wat als? Elke woensdag werkt een redacteur een historisch gedachte-experiment uit, of het nou leidt tot een doemscenario of een utopie. Deze week vraagt Caroline zich af hoe de wereld eruit zou zien als geld niet bestond.

Caroline Schep

Er gaat haast geen dag voorbij waarop je het niet besteedt: geld. Je staat ermee op en je gaat ermee naar bed, zou je haast zeggen. Alles heeft een prijskaartje, inclusief wijzelf als arbeidskracht. Alles en iedereen lijkt onderdeel uit te maken van een economie waarin geld het enige is dat verbindt. Sommigen hebben niets, anderen hebben overvloed, en velen hebben er alles voor over. Maar wat als niemand geld ooit bedacht zou hebben? Wat als er geen standaard ruilmiddel zou zijn?

Zonder geld zou uitwisseling op een andere manier moeten gaan. Ruilen lijkt hierbij het meest voor de hand liggend. Het kan dan gaan om zowel producten als diensten. Dus: ik verbouw kokosnoten en als jij voor mij het huis schoonmaakt, krijg je een x aantal kokosnoten. Vervolgens ga je bij iemand anders een deel van de kokosnoten ruilen voor iets anders, zoals specerijen. En zo door. Om aan producten en diensten te komen, zou je dus bij veel verschillende mensen langs moeten gaan. Bovendien zouden al deze mensen zich enigszins moeten specialiseren; alleen dan hebben ze genoeg van iets om het door te ruilen.

Een tamelijk ingewikkeld scenario dus, zij dat het efficiënter zou gaan in een kleine gemeenschap. Maar het ontstaan van steden lijkt haast onmogelijk, evenals bedrijven. Hoe kan een baas je immers uitbetalen als hij in hetzelfde bedrijf werkt als jij en dus min of meer hetzelfde produceert? Een logischere situatie zou daarom wellicht zijn dat iedereen zelfvoorzienend is, of althans voor een groot deel. Dan hoef je niet genoeg te produceren of te doen voor overvloed, maar enkel voor jezelf of je eigen gezin. Het probleem hiermee is echter dat er weinig ontwikkeling mogelijk is in zo’n maatschappij.

Bij deze optie zouden kleine gemeenschappen dus eveneens een oplossing bieden. Als men in groepen samen voor elkaar zorgt, zijn er gevarieerde goederen voor iedereen en kan er op den duur een arbeidsoverschot ontstaan, waardoor ontwikkeling in bijvoorbeeld technologie mogelijk is. Het lijkt haast een soort kibboetsmodel, of zelfs communisme. Het zou zeker kunnen werken, maar de praktijk laat wel zien dat tal van experimenten met redistributiemaatschappijen en geldloze woongroepen eindigden in ruzies of tekorten.

Het leven zonder geld is in onze moderne samenleving dus praktisch ondenkbaar en tot op zekere hoogte onmogelijk. Zo verkeerd is het dan ook niet: hoewel geld voor veel problemen en ongelijkheid zorgt, is dit ruilmiddel wellicht niet altijd de kern van het probleem en voorkomt het juist ingewikkelde scenario’s zoals hierboven beschreven. Dus voordat je de volgende keer klaagt over de prijs van je bakje koffie of over je saaie bijbaan, bedenk dan eens dat je leven zonder geld wellicht nog vervelender had kunnen zijn. Maar bovenal: forget about the price tag.